საქართველოს უმუშევრობის კრიზისის გადააზრება: ჰეტეროდოქსული პერსპექტივა შრომაზე, პოლიტიკასა და განვითარებაზე

ავტორები: ტატო ხუნდაძე, ალექსანდრე ცაგარელი, უსუპ ბიწაძე

შესავალი: არასწორად დიაგნოსტირებული კრიზისი

უმუშევრობა საქართველოში არ არის უბრალოდ სტატისტიკური ანომალია ან დროებითი ხარვეზი — ეს არის მცდარ დაშვებებზე დაფუძნებული განვითარების მოდელის სტრუქტურული მახასიათებელი. მიუხედავად იმისა, რომ გამოკითხვები მუდმივად აჩვენებს უმუშევრობას მოსახლეობის მთავარ საზრუნავად, საჯარო დისკურსი კვლავ ვიწრო, ორთოდოქსულ ჩარჩოშია მოქცეული, რომელიც ვერ აცნობიერებს შრომის ბაზრის სირთულეს. დომინანტური ნეოლიბერალური ნარატივი — რომელიც შრომის მარგინალისტურ თეორიებს ეფუძნება — ამტკიცებს, რომ თუ ბაზრებს ხელს არავინ შეუშლის, სრული დასაქმება თავისთავად მიიღწევა. მაგრამ ეს ხედვა, როგორც ჰეტეროდოქსი ეკონომისტები კარლ პოლანიდან მარიანა მაცუკატომდე ამტკიცებენ, უგულებელყოფს როგორც ემპირიულ რეალობას, ისე სახელმწიფოს ისტორიულ როლს ფუნქციური შრომის ბაზრების შექმნაში.

შრომა არ არის საქონელი

ჰეტეროდოქსული კრიტიკის ცენტრალური არგუმენტი შრომისა და საქონლის მცდარი გათანაბრებით იწყება. როგორც კარლ პოლანი თავის ცნობილ ნაშრომში „დიდი ტრანსფორმაცია“ ამტკიცებდა, შრომა, მიწა და ფული „ფიქციური საქონელია“ — ისინი ბაზარზე გასაყიდად არ იწარმოება და მათდამი ასეთი მოპყრობა სოციალურ რღვევას იწვევს. შრომის შენახვა, ტრანსპორტირება ან გაყიდვიდან მოხსნა ისე არ შეიძლება, როგორც, მაგალითად, პომიდვრის. როდესაც ნეოლიბერალი ეკონომისტები ამტკიცებენ, რომ ხელფასები ბაზრის გასაწმენდად ისევე რეგულირდება, როგორც საქონლის ფასები, მათ ავიწყდებათ, რომ სამსახურის მაძიებლები პროდუქტის გამყიდველები კი არა, ოჯახების, ვალებისა და გადაუდებელი საჭიროებების მქონე ადამიანები არიან. ჯოან რობინსონმა ამ კრიტიკას დაამატა, რომ შრომის ბაზარი იშვიათად „სუფთავდება“ — კონკურენტულ ეკონომიკებშიც კი — და უმუშევრობა რეალური ხელფასების შემცირების დროსაც შეიძლება შენარჩუნდეს.

ბაზრის ჩავარდნები და რაციონალურობის მითი

ორთოდოქსული ეკონომიკა ვარაუდობს, რომ ინდივიდები კარიერულ გადაწყვეტილებებს სრულყოფილი წინასწარხედვით იღებენ და ბაზრები ზუსტად მიუთითებენ შრომაზე არსებულ და მომავალ მოთხოვნას. ჰეტეროდოქსი და ქცევითი ეკონომისტები, როგორებიც არიან ჰერბერტ საიმონი, დანიელ კანემანი და რიჩარდ თალერი, ამ ხედვას ეჭვქვეშ აყენებენ. შრომის ბაზარზე შეუსაბამობა არა „ზარმაცი მუშების“ ან „დამახინჯებული რეგულაციების“ შედეგია, არამედ შეზღუდული რაციონალურობის, ინფორმაციული ასიმეტრიისა და კოლექტიური მოქმედების პრობლემების. ქართველმა სტუდენტმა, რომელიც დღეს ინჟინერიას სწავლობს, შეიძლება ოთხი წლის შემდეგ აღმოაჩინოს, რომ ავტომატიზაციამ მისი არჩეული სფერო გაანადგურა. საბაზრო სიგნალები არ მუშაობს, რადგან ისინი წარსულს ასახავს და არა მომავალს.

კაპიტალისტურ ეკონომიკაში უმუშევრობა სისტემურია

კეინზიანელი და პოსტ-კეინზიანელი მოაზროვნეები, როგორებიც არიან ჯონ მეინარდ კეინსი, ჰაიმან მინსკი და ვიქტორია ჩიკი, ხაზს უსვამენ, რომ უმუშევრობა კაპიტალისტური დინამიკის ნორმალური შედეგია, განსაკუთრებით გაურკვევლობისა და მოთხოვნის დეფიციტის პირობებში. როგორც მინსკიმ აღნიშნა, სრული დასაქმება დერეგულირებულ კაპიტალისტურ სისტემაში ფინანსურ სტაბილურობასთან შეუთავსებელია. პერიოდული კრიზისები და ინვესტიციების შენელება იწვევს უმუშევრობის ციკლურ ზრდას, რომლის გადაჭრა ბაზრის კორექტირების ლოდინით შეუძლებელია. ამის ნაცვლად, სახელმწიფომ უნდა იმოქმედოს როგორც „უკანასკნელი ინსტანციის დამსაქმებელმა“, როგორც ამას თანამედროვე მონეტარული თეორიის წარმომადგენლები, ლ. რენდალ რეი და პავლინა ჩერნევა, გვთავაზობენ.

სტატისტიკური ბრმა წერტილები და თვითდასაქმების ილუზია

საქართველოს უმუშევრობის მონაცემები, რომლებიც შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის (ILO) მეთოდოლოგიას ეფუძნება, მნიშვნელოვნად ამცირებს შრომითი რესურსების არასრული გამოყენების მასშტაბს. ILO-ს განმარტებით, პირი, რომელიც კვირაში თუნდაც ერთ საათს მუშაობს საარსებო სოფლის მეურნეობაში, დასაქმებულად ითვლება. მაგრამ, როგორც ერიკ რაინერტი ამტკიცებს, მნიშვნელოვანია დასაქმების ხარისხობრივი ბუნება: აძლიერებს თუ არა ის ადამიანურ კაპიტალს, ზრდის თუ არა პროდუქტიულობას ან ქმნის თუ არა სოციალური მობილობის შესაძლებლობას. საქართველოში სამუშაო ძალის ნახევარზე მეტი თვითდასაქმებულია, ძირითადად დაბალპროდუქტიულ სოფლის მეურნეობაში. ეს არ არის სამეწარმეო ენერგია — ეს ფარული უმუშევრობაა.

ფულადი გზავნილების მახე და სტრუქტურული დამოკიდებულება

საქართველოს მოსახლეობის დიდი ნაწილი არა შიდა დასაქმებით, არამედ საზღვარგარეთ მყოფი ოჯახის წევრებისგან მიღებული ფულადი გზავნილებით არსებობს. როგორც რაულ პრებიში და სხვა სტრუქტურალისტები აღნიშნავდნენ, ეს ასახავს დამოკიდებული განვითარების მოდელს, სადაც შრომის ექსპორტი შიდა ინდუსტრიული ტრანსფორმაციის შემცვლელი ხდება. გზავნილებზე დამოკიდებული ეს ეკონომიკა ქმნის უკუღმართ სტიმულებს: რატომ უნდა ეძებო არასტაბილური, დაბალანაზღაურებადი სამსახური სახლში, როცა შეგიძლია იტალიიდან ან საბერძნეთიდან ნათესავის შემოსავალს დაეყრდნო? შედეგად ვიღებთ პალიატიურ ეკონომიკას, რომელიც სიღარიბეს აწარმოებს და აქტივობის ილუზიას ქმნის.

რა უნდა შეიცვალოს: განვითარებაზე ორიენტირებული სახელმწიფოს ხედვა

მარიანა მაცუკატო დამაჯერებლად ამტკიცებს, რომ მთავრობები ბაზრის ჩავარდნების გამოსწორების მიღმა უნდა გავიდნენ და აქტიურად ჩამოაყალიბონ ბაზრები — განახორციელონ ინვესტიციები ინოვაციებში, სამუშაო ადგილების შექმნასა და სტრატეგიულ სექტორებში. კორეის, ტაივანისა და ფინეთის გამოცდილება — რასაც ხაზს უსვამენ ისეთი მკვლევრები, როგორებიც არიან ალის ამსდენი და რობერტ უეიდი — აჩვენებს, რომ სრული დასაქმება მოითხოვს სამრეწველო პოლიტიკას, განვითარების ბანკებს და გრძელვადიან ეროვნულ მიზნებთან შესაბამისობაში მოყვანილ სახელმწიფო შესყიდვებს. საქართველო კი რჩება ინსტიტუციური მიტოვების კლასიკურ მაგალითად.

სამრეწველო პოლიტიკა საქართველოში ფრაგმენტული, რეაქტიული და ძირითადად სიმბოლურია. მიუხედავად ისეთი პროგრამებისადმი, როგორიცაა „აწარმოე საქართველოში“, სიტყვიერი მხარდაჭერისა, ქვეყანას არ გააჩნია დასაქმების ერთიანი სტრატეგია. როგორც ჰა-ჯუნ ჩანგმა აღნიშნა, სახელმწიფოებმა „კიბე მხოლოდ მას შემდეგ უნდა მოიშორონ, რაც მასზე ავიდნენ“; საქართველო კი მასზე ასვლას არც კი დაწყებია. შრომის ბაზრის აქტიური პოლიტიკა — გადამზადება, სამუშაოსთან დაკავშირება, საჯარო დასაქმება — მიკროსკოპულ საბიუჯეტო დაფინანსებას იღებს. 2016 წლის მონაცემებით, საქართველო დასაქმების პოლიტიკაზე მშპ-ს 0.007%-ს ხარჯავდა, მაშინ როცა ევროკავშირის საშუალო მაჩვენებელი 2%-ია. ეს არ არის ცუდი შესრულება — ეს მიტოვებაა.

პოსტ-ნეოლიბერალური მომავლისკენ

ამ მანკიერი წრიდან თავის დასაღწევად საქართველომ უნდა მიიღოს განვითარების პრაგმატიზმზე დაფუძნებული ჰეტეროდოქსული პოლიტიკის ჩარჩო. ეს გულისხმობს:

• დასაქმების ხელახლა განსაზღვრას არა როგორც ნებისმიერი შემოსავლის მომტანი საქმიანობის, არამედ როგორც შინაარსიანი, პროდუქტიული შრომის, რომელსაც წვლილი შეაქვს გრძელვადიან განვითარებაში.

• დასაქმების დამატებითი საზომების დანერგვას, როგორიცაა არასრული დასაქმება, გრძელვადიანი უმუშევრობა და შრომის ბაზრის მიმართ გულგატეხილობა.

• რეალური ინდუსტრიული ბაზის შექმნას მისიაზე ორიენტირებული ინვესტიციებით მრეწველობაში, მწვანე ენერგეტიკასა და ციფრულ ინფრასტრუქტურაში.

• დასაქმების ეროვნული სტრატეგიის შექმნას, რომელიც საქართველოს დემოგრაფიულ და გეოგრაფიულ კონტექსტზე მორგებულ შრომის ბაზრის აქტიურ და პასიურ ზომებს აერთიანებს.

• საჯარო განვითარების ბანკის დაარსებას, რომელსაც შეეძლება დასაქმებაზე ინტენსიური სექტორების გრძელვადიანი დაფინანსება.

დასკვნა: დასაქმება როგორც უფლება და არა ნარჩენი

ჰეტეროდოქსი ეკონომისტები გვახსენებენ, რომ უმუშევრობა პირადი წარუმატებლობა კი არა, სისტემური პოლიტიკური არჩევანია. საზოგადოება, რომელიც მილიონობით ადამიანს უსაქმოდ ტოვებს, მაშინ როცა სასიცოცხლო საჭიროებები დაუკმაყოფილებელია, არაეფექტური კი არა, დისფუნქციურია. საქართველოს ეკონომიკურმა პოლიტიკამ, რომელიც ნეოლიბერალურ აქსიომებზეა აგებული, ეს დისფუნქცია ნორმად აქცია. საჭიროა ახალი ხედვის დამკვიდრება — ისეთის, რომელიც ეკონომიკური სტრატეგიის ცენტრში არა ბაზრის სიწმინდეს, არამედ დასაქმებას აყენებს. მხოლოდ მაშინ შეძლებს საქართველო ინკლუზიური, პროდუქტიული და მდგრადი მომავლის შენებას.