განვითარებაზე ორიენტირებული სახელმწიფო და ექსპორტის ტრანსფორმაცია: საქართველოს ვაჭრობა ევროკავშირთან ჰეტეროდოქსული ეკონომიკური თეორიების პრიზმით

ავტორები: ტატო ხუნდაძე, მიხეილ ადეიშვილი, ალექსანდრე ცაგარელი

თავისუფალი ვაჭრობისა და განვითარების გადააზრება

თანამედროვე პოლიტიკურ დისკურსში თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებები ხშირად კეთილდღეობისკენ მიმავალ ცხად გზად წარმოჩინდება. ევროკავშირთან საქართველოს ასოცირების შეთანხმება, რომელიც ისტორიული მნიშვნელობის მქონედ შეფასდა, ქვეყანას უფრო დინამიკურ, ექსპორტზე ორიენტირებულ ეკონომიკად უნდა გარდაექმნა. თუმცა, ათი წლის შემდეგ, მონაცემები ბევრად უფრო კომპლექსურ სურათს გვიჩვენებს.

ეს ბლოგი საქართველოს ექსპორტის მაჩვენებლებს ევროკავშირში განიხილავს არა უბრალოდ ციფრებით, არამედ ისეთი ჰეტეროდოქსი ეკონომისტების ანალიტიკური ჩარჩოების მეშვეობით, როგორებიც არიან მარიანა მაცუკატო, ერიკ რაინერტი, ჰა-ჯუნ ჩანგი და რობერტ უეიდი. ეს მოაზროვნეები ეჭვქვეშ აყენებენ იმ მოსაზრებას, რომ მხოლოდ ბაზრის ლიბერალიზაცია იწვევს რეალურ განვითარებას. ნაცვლად ამისა, ისინი ამტკიცებენ, რომ აქტიური, სტრატეგიული სახელმწიფო კრიტიკულად მნიშვნელოვანია ინოვაციების ხელშესაწყობად, წარმოების მოდერნიზებისა და სტრუქტურული ტრანსფორმაციის წარსამართავად.

საქართველოში მართლაც შეინიშნება ევროკავშირში ექსპორტის გარკვეული ზრდა — 26%-იანი მატება 2016 წლის შემდეგ. მაგრამ ეს ზრდა მნიშვნელოვნად ჩამოუვარდება იმავე პერიოდში დსთ-ს ქვეყნებში ექსპორტის 172%-იან ზრდას. რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ექსპორტის ხარისხი საგანგაშო სურათს გვიხატავს: კვლავ დომინირებს რესურსებზე დაფუძნებული და დაბალტექნოლოგიური პროდუქცია, ხოლო მაღალტექნოლოგიური ექსპორტი არ გაზრდილა. ეს იმაზე მიუთითებს, რომ საქართველოს სავაჭრო ექსპანსიას არ ახლდა თან ინდუსტრიული მოდერნიზაცია — რაც თავისუფალი ბაზრის ორთოდოქსიის ჰეტეროდოქსული კრიტიკის ცენტრალური არგუმენტია.

რას გვეუბნება მონაცემები სინამდვილეში

მონაცემების დეტალური განხილვისას სურათი უფრო ნათელი ხდება. მიუხედავად იმისა, რომ სხვადასხვა სახის პროდუქციის რაოდენობა (HS6-ის სასაქონლო კოდების მიხედვით) გაიზარდა, საქართველოს საექსპორტო კალათა ევროკავშირთან მიმართებით კვლავაც მკვეთრად კონცენტრირებულია. ადგილობრივი ექსპორტის ტოპ 10 პროდუქტზე მოდის ევროკავშირში მთლიანი შიდა ექსპორტის 85% — ეს მაჩვენებელი უფრო მაღალია, ვიდრე 2014 წელს იყო. უფრო მეტიც, რესურსებზე დაფუძნებული პროდუქციის წილი 2010 წლის შემდეგ გაორმაგდა, ხოლო დაბალტექნოლოგიური ექსპორტი მნიშვნელოვნად გაიზარდა. ამავდროულად, მაღალტექნოლოგიური ექსპორტის წილი არ შეცვლილა.

კიდევ უფრო ნიშანდობლივია „ადგილობრივი ექსპორტის“ ტენდენცია, ანუ იმ საქონლის, რომელიც ადგილობრივად იწარმოება და არა რეექსპორტირდება. მათი წილი ფარდობითად შემცირდა. 2014-2020 წლებში, ადგილობრივი ექსპორტის წილი საქართველოს მთლიან შიდა ექსპორტში 22%-დან 20%-მდე შემცირდა. მიუხედავად იმისა, რომ შეთანხმების შემდეგ თავდაპირველად ზრდა შეინიშნებოდა, ის მალევე შეჩერდა და კლება დაიწყო.

ცვლილების წერტილის ანალიზის ტექნიკა გვიჩვენებს, რომ ექსპორტის ზრდის ტრენდში არ შეინიშნება რაიმე მნიშვნელოვანი სტრუქტურული წყვეტა, რომელიც უშუალოდ შეთანხმებას შეიძლება მიეწეროს. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ევროკავშირთან სავაჭრო გარიგებას მნიშვნელოვნად არ შეუცვლია საქართველოს ეკონომიკური განვითარების ტრაექტორია. ეს ტენდენციები ხაზს უსვამს ჰეტეროდოქსი ეკონომისტების არგუმენტს: ბაზრებზე წვდომა არ ნიშნავს მათზე კონკურენციისთვის საჭირო შესაძლებლობების შექმნას.

რატომ რჩება სახელმწიფო კვლავ მნიშვნელოვანი

საქართველოს გამოცდილებიდან მიღებული გაკვეთილი ნათელი ხდება, როდესაც მას მაცუკატოს, რაინერტის, ჩანგისა და უეიდის ნაშრომების პრიზმით განვიხილავთ. რაინერტი გვაფრთხილებს „ცუდ“ საქმიანობებში სპეციალიზაციის საფრთხეების შესახებ — ისეთებში, რომლებიც არ ფართოვდება და არ ქმნის ინოვაციებს. საქართველოს დამოკიდებულება რესურსებზე დაფუძნებულ ექსპორტზე სწორედ ამ გაფრთხილებას ესადაგება. მაცუკატო, თავის მხრივ, „სამეწარმეო სახელმწიფოს“ კონცეფციას იცავს, რომელიც აქტიურად აყალიბებს ბაზრებს და ინოვაციების მამოძრავებელია. საქართველოს პასიური მიდგომა მკვეთრად ეწინააღმდეგება ამ ხედვას.

ჩანგის ისტორიული ნაშრომები გვახსენებს, რომ სწორედ ის ქვეყნები, რომლებიც დღეს ლიბერალიზაციის მომხრედ გამოდიან, ოდესღაც პროტექციონისტულ პოლიტიკას იყენებდნენ საკუთარი ინდუსტრიების ასაწყობად. საქართველომ კი, საპირისპიროდ, ლიბერალიზაცია განახორციელა ადგილობრივი ფირმების გასაძლიერებლად შესაბამისი სახელმწიფო სტრატეგიების გარეშე. უეიდის კვლევა აღმოსავლეთ აზიის შესახებ ამას კიდევ უფრო ამყარებს: ყველაზე წარმატებული ექსპორტიორები მხოლოდ არ გაიხსნენ — ისინი მართავდნენ ბაზრებს, ახორციელებდნენ ინვესტიციებს საკვანძო სექტორებში, მართავდნენ კონკურენციას და მიმართავდნენ კომპანიებს გრძელვადიანი მიზნებისკენ.

საქართველოს შემთხვევა ადასტურებს იმას, რასაც ჰეტეროდოქსული თეორია პროგნოზირებს: სავაჭრო ლიბერალიზაცია, მართალია, აუცილებელია, მაგრამ არასაკმარისი. ექსპორტის არსებითი ტრანსფორმაციისთვის სახელმწიფომ მხოლოდ ხელი კი არ უნდა შეუწყოს, არამედ ლიდერიც უნდა იყოს. ეს ნიშნავს ინოვაციებში ინვესტირებას, ახლად ჩამოყალიბებული ინდუსტრიების დაცვას და ისეთი ინსტიტუტების შექმნას, რომლებსაც კომპლექსური, მაღალი დამატებითი ღირებულების მქონე წარმოების შენარჩუნება შეუძლიათ.

მოკლედ, საქართველოს გზა კეთილდღეობისკენ განვითარების სტრატეგიის გადააზრებას მოითხოვს. ბაზარზე წვდომას მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ მის უკან მდგომი მისიაზე ორიენტირებული სახელმწიფოს გარეშე, ნამდვილი ტრანსფორმაცია მიუღწეველი დარჩება.