პატარა სახელმწიფო, დიდი სტრატეგია: უმაღლესი განათლება როგორც ეროვნული უსაფრთხოების საყრდენი

ავტორები: ანუკი აბაშიძე, ზაზა რუხაძე

შესავალი: განათლება როგორც სტრატეგიული სუვერენიტეტის სივრცე

ჰიბრიდული საფრთხეების, საინფორმაციო ომებისა და გლობალური არასტაბილურობის ეპოქაში, ეროვნული უსაფრთხოების არქიტექტურა ვეღარ შემოიფარგლება მხოლოდ სამხედრო შესაძლებლობებითა და საზღვრების დაცვით. მცირე ზომის, გეოპოლიტიკურად მოწყვლადი სახელმწიფოებისთვის, მდგრადობის საფუძველი აზრობრივ, კულტურულ და ინსტიტუციურ განზომილებებშიც უნდა მოიძებნოს.

საქართველო, რომელიც რუსეთის რევანშიზმის, დასავლური ინტეგრაციისა და რეგიონული დაძაბულობის გზაჯვარედინზე მდებარეობს, წარმოადგენს კლასიკურ მაგალითს იმ გამოწვევებისა, რომლებსაც წინ აღუდგებიან პოსტიმპერიული სახელმწიფოები. მის მოწყვლადობათა ჩამონათვალშია ტერიტორიების ოკუპაცია, კიბერაგრესია, დემოგრაფიული ვარდნა და საგარეო დამოკიდებულება. ამ კონტექსტში, უმაღლესი განათლება უნდა განიხილებოდეს არა როგორც მარგინალური კულტურული სიკეთე, არამედ როგორც ცივილიზაციური თავდაცვისა და სტრატეგიული მდგრადობის ცენტრალური ინსტრუმენტი.

წინამდებარე ბლოგი ავითარებს რეალისტურ და კონსერვატიულ პოზიციას: საქართველო უნდა მოიაზროს უმაღლესი განათლება როგორც ეროვნული უსაფრთხოების სტრატეგიის ორგანული ნაწილი. მაგალითების გამოყენებით -ისრაელიდან, ფინეთიდან, ესტონეთიდან და სამხრეთ კორეიდან - წარმოჩენილია, თუ როგორ იქცევა სწორი პოლიტიკის პირობებში განათლების სისტემა იდენტობის დაცვის, ლიდერობის ჩამოყალიბებისა და სტრატეგიული პროგნოზირების მექანიზმად. თუ ეს რეკონფიგურაცია არ განხორციელდა, საქართველომ შესაძლოა წააგოს გრძელვადიანი ბრძოლა სუვერენიტეტისთვის - არა ფრონტის ხაზზე, არამედ აუდიტორიებსა და კვლევით ლაბორატორიებში.

1. ეკონომიკური ინსტრუმენტიდან სტრატეგიულ ინფრასტრუქტურამდე

თანამედროვე განათლების პოლიტიკაში უნივერსიტეტები უმეტესად აღიქმება როგორც ეკონომიკური ფუნქციის მატარებლები - ინოვაციების, შრომის ბაზრის მოთხოვნების დაკმაყოფილების და გლობალური კონკურენტუნარიანობის მხარდამჭერი ინსტიტუციები. თუმცა, საქართველოს მსგავსი მცირე და მოწყვლადი სახელმწიფოებისთვის ეს ხედვა არასაკმარისია.

ქართული რეალობა მოითხოვს განათლების სისტემის აღქმას სტრატეგიულ ინფრასტრუქტურად, რომელიც განსაზღვრავს სახელმწიფო სუვერენიტეტს, დემოკრატიული მდგრადობასა და საინფორმაციო უსაფრთხოებას.

ამ მიდგომის პრეცედენტები არსებობს ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა:

• ფინეთი, სადაც უნივერსიტეტები ინტეგრირებულია ეროვნული "ტოტალური თავდაცვის" სტრატეგიაში - მათი მიზანია ციფრული წიგნიერების, სამოქალაქო მზადყოფნისა და ეროვნული ინტერესებზე მორგებული კვლევის განვითარება (Mattila, 2020);

• ისრაელი, სადაც აკადემიური სივრცე მჭიდროდ არის დაკავშირებული უსაფრთხოების უწყებებთან - განათლება იქცევა ტექნოლოგიური ინოვაციის, საზოგადოებრივი სოლიდარობისა და ეროვნული იდენტობის გამაძლიერებლად (Avnon, 2020);

• ესტონეთი, რომელმაც 2007 წლის კიბერთავდასხმების შემდეგ, უნივერსიტეტებში შექმნა კიბერუსაფრთხოების, ელექტრონული მმართველობისა და სტრატეგიული კომუნიკაციის პროგრამები.

საქართველოში კი უმაღლესი განათლება კვლავაც იმყოფება ორ პოლუსს შორის - ერთი მხრივ, ლიბერალური ბაზრის ლოგიკა, მეორე მხრივ - დონორული სტანდარტიზაცია. არც ერთი მოდელი არ იძლევა იმ აუცილებელი სტრატეგიული ჩარჩოს, რომელიც აუცილებელია ეროვნული მიზნების მხარდასაჭერად.

2. ეროვნული უსაფრთხოების ლანდშაფტი და უნივერსიტეტების როლი

საქართველოს უსაფრთხოების კონტექსტი ხასიათდება კომპლექსური საფრთხეებით, რომელთა შორისაა:

• ტერიტორიული მთლიანობის დარღვევა და ოკუპაცია;

• კიბერშეტევები და საინფორმაციო ომები;

• მოსახლეობის შემცირება და ტვინების გადინება;

• საგარეო დამოკიდებულება აკრედიტაციის სისტემებზე, დონორებზე და საერთაშორისო რეიტინგებზე.

ამ ფონზე, უნივერსიტეტები უნდა იქცეს:

• სტრატეგიული ანალიზის ლაბორატორიებად;

• ლიდერობის გამოყვანის სივრცეებად;

• ეროვნული ნარატივის მცველებად.

თუმცა არსებული მიდგომა კვლავაც ყურადღებას ამახვილებს მოკლევადიან კონკურენტუნარიანობაზე და საერთაშორისო შესაბამისობაზე. როგორც ბერიძემ (2021) შენიშნა, ეს მოდელი ქმნის ფრაგმენტულ აკადემიურ ეკოსისტემას, რომელსაც არ შესწევს უნარი აწარმოოს კრიტიკულად მოაზროვნე ლიდერები და სტრატეგიული ფიქრის მქონე კადრები.

ესტონეთის მაგალითი ამ თვალსაზრისითაა არსებითად მნიშვნელოვანი - კიბერთავდასხმების პასუხად იქ განათლებაში ინტეგრირებულ იქნა კიბერუსაფრთხოების სწავლება და სახელმწიფო პოლიტიკასთან მჭიდრო კავშირი.

საქართველოში კი ჯერ არ არსებობს უნივერსიტეტებსა და უსაფრთხოების სფეროს შორის სისტემური ინტეგრაცია - ეს კი სერიოზული ინსტიტუციური სისუსტეა.

3. უნივერსიტეტების სტრატეგიული ფუნქციები უსაფრთხოებაზე ორიენტირებულ სახელმწიფოში

რეალისტური განათლების პოლიტიკის ფარგლებში, უნივერსიტეტები უნდა აღიქმებოდეს როგორც სტრატეგიული აქტორები. მათი ფუნქციები უნდა განისაზღვროს შემდეგი ძირითადი მიმართულებებით:

• ინტელექტუალური უსაფრთხოება

უნივერსიტეტებში უნდა განვითარდეს საბაზისო კურიკულუმი, რომელიც მოიცავს ანალიტიკურ მოქალაქეობას, კონსტიტუციურ ცნობიერებასა და ისტორიულ ღრმაწყდომას. ქართული სამართლებრივი აზროვნების, ფილოსოფიისა და ენის მარგინალიზაცია წარმოადგენს ინტელექტუალური სუვერენიტეტის სუსტ წერტილს.

• ლიდერობის ინკუბაცია

უნდა ჩამოყალიბდეს პროგრამები და საგანმანათლებლო ცენტრები, რომლებიც მოამზადებენ საჯარო მოხელეებს, დიპლომატებს, უსაფრთხოების ანალიტიკოსებსა და სახელმწიფოებრივი აზროვნების მქონე ლიდერებს. მათ საფუძველი უნდა დაედოს უმაღლესი საგანმანათლებლო სისტემაში.

• მდგრადობის კვლევა

უნივერსიტეტებს უნდა მიეცეთ რესურსი და მანდატი, განახორციელონ ინტერდისციპლინური კვლევები შემდეგ საკითხებზე:

• დეზინფორმაცია და ჰიბრიდული ომები;

• დემოგრაფიული ცვლილებები;

• ეროვნული კომუნიკაციის სტრატეგიები;

• კრიზისების პროგნოზირება და რეაგირების მექანიზმები.

სამხრეთ კორეის მაგალითი - სადაც უნივერსიტეტებმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს პანდემიის მართვაში - ცხადყოფს ამგვარი მოდელის ეფექტიანობას (Choi & Kim, 2021).

• კულტურული მდგრადობა

უმაღლესი განათლება უნდა იქცეს ცივილიზაციური მეხსიერების მატარებლად: ქართული სწავლების, რეგიონული ენების, რელიგიური ტრადიციებისა და კლასიკური ლიტერატურის მხარდაჭერა არის ეროვნული იდენტობის გადარჩენის აუცილებელი პირობა.

4. რეკომენდაციები: უსაფრთხოებაზე ორიენტირებული განათლების სისტემის ფორმირება

სტრატეგიული ხედვის პრაქტიკაში გადასაყვანად საჭიროა შემდეგი რეფორმები:

• ეროვნული სტრატეგიული განათლების საბჭო

ინტერსექტორული ორგანო, რომელიც აერთიანებს განათლების, უსაფრთხოების და პოლიტიკის სფეროს პროფესიონალებს. საბჭო განამტკიცებს სტრატეგიულ მიზნებზე დაფუძნებულ კურიკულუმს, აკადემიურ პარტნიორობებსა და კვლევით პრიორიტეტებს.

• ფლაგმანური პროგრამები სტრატეგიულ დისციპლინებში

უნდა შეიქმნას საგანმანათლებლო პროგრამები ეროვნული უსაფრთხოების, რეგიონული დიპლომატიის, კიბერუსაფრთხოების და კონსტიტუციური მმართველობის მიმართულებით. მათთვის საჭირო იქნება სახელმწიფო დაფინანსება და საჯარო სამსახურში ინტეგრაციის მექანიზმები.

• აკადემიური სუვერენიტეტის დაცვის მექანიზმები

უნდა მოხდეს საერთაშორისო პარტნიორობის, დონორული გავლენებისა და საგანმანათლებლო პროგრამების აუდიტი სუვერენიტეტის კუთხით. კანონი უნდა იცავდეს უნივერსიტეტებს პოლიტიკურ ზეწოლებისგან, თუმცა შეინარჩუნოს ეროვნული ინტერესებთან შესაბამისობა.

• ეროვნული აკადემიური მდგრადობის ჰაბები

ისრაელის მოდელის მიხედვით, უნდა ჩამოყალიბდეს ერთეულები, რომლებიც აკადემიას, სახელმწიფო სტრუქტურებსა და საზოგადოებრივ სექტორს შორის უზრუნველყოფენ კოორდინაციას, საფრთხეების პროგნოზირებასა და რეკომენდაციების შემუშავებას.

• სავალდებულო ან სტიმულირებული ეროვნული სამსახური

სასარგებლო იქნება აკადემიური სტიპენდიების დაკავშირება საჯარო სამსახურთან — თავდაცვაში, ჯანდაცვაში, განათლებასა და დიპლომატიაში. ეს გააძლიერებს მოქალაქეობრივ პასუხისმგებლობასა და სახელმწიფო ერთიანობას.

დასკვნა: უსაფრთხოება იწყება აუდიტორიიდან

XXI საუკუნეში სახელმწიფოს სიცოცხლისუნარიანობა განისაზღვრება არა მხოლოდ სამხედრო ხარჯებითა და საგარეო ალიანსებით, არამედ მისი ცოდნის სისტემების სტრატეგიული სიღრმით. საქართველოს შემთხვევაში, სადაც საფრთხეები არა მხოლოდ ფიზიკურ, არამედ ცნობიერ და ინსტიტუციურ დონეზე ვლინდება, უმაღლესი განათლება უნდა გახდეს სუვერენიტეტის საყრდენი.

ამის იგნორირება ნიშნავს გრძელვადიან პერსპექტივაში ეროვნული ავტონომიის დაკარგვას. მისი გააზრება და განხორციელება კი - სახელმწიფოს გადარჩენისა და განვითარების პირობად ქცევას.

ლიტერატურა

• Avnon, D. (2020). Democracy and the Political in Israeli Higher Education. Israel Affairs, 26(1), 101–118.

• Beridze, T. (2021). Academic Dependency in Post-Soviet Georgia. Caucasus Journal of Social Sciences.

• Choi, Y., & Kim, J. (2021). Higher Education’s Role in South Korea’s Pandemic Response. Policy and Society, 40(3), 456–472.

• Mattila, P. (2020). Education for National Resilience: The Finnish Strategy. Journal of Strategic Studies, 43(6–7), 1021–1043.