სტრატეგიული გადაკვეთა: უმაღლესი განათლება, ეკონომიკური განვითარება და საერთაშორისო ურთიერთობები საქართველოში

ავტორები: პროფესორი ზაზა რუხაძე და გიორგი თუთბერიძე

შესავალი: უმაღლესი განათლების სტრატეგიული რეპოზიციონირება

მეოცე საუკუნის შემდეგ განვითარებული გლობალური ტენდენციები ცხადყოფს, რომ უმაღლესი განათლება ვეღარ განიხილება მხოლოდ აკადემიური მიზნების მქონე სექტორად. მცირე და გეოპოლიტიკურად მოწყვლადი სახელმწიფოებისთვის, როგორადაც საქართველო გვევლინება, უმაღლესი საგანმანათლებლო სისტემები უნდა აღიარებულ იქნენ როგორც სახელმწიფოს მდგრადობის განმაპირობებელი ბირთვული ინსტიტუტები.

უმაღლესი განათლების როლი სცილდება მხოლოდ შრომის ბაზრისთვის კადრების მომზადებას. იგი გადამწყვეტია ეკონომიკური დივერსიფიკაციისთვის, ინოვაციური შესაძლებლობების გაძლიერებისთვის და საერთაშორისო პოზიციონირებისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო და ეკონომიკისა და მდგრადი განვითარების სამინისტრო ეტაპობრივად აღიარებენ უნივერსიტეტების სტრატეგიულ მნიშვნელობას, სისტემური ფრაგმენტულობა, უწყებათაშორისი კოორდინაციის ნაკლებობა და უნივერსიტეტების პოტენციალის არასათანადო გამოყენება არსებით ბარიერებად რჩება.

წინამდებარე ბლოგი სთავაზობს საქართველოს რეალისტურ და ინტეგრირებულ ხედვას, რომლის ფარგლებშიც უმაღლესი საგანმანათლებლო დაწესებულებები იქცევიან ინოვაციაზე დაფუძნებული ზრდისა და საერთაშორისო დიპლომატიური ჩართულობის აქტორებად.

1. უმაღლესი განათლება როგორც ეკონომიკური ინფრასტრუქტურა: ინოვაციური სუვერენიტეტისაკენ

თანამედროვე ეკონომიკებში უმაღლესი განათლება წარმოადგენს არა მხოლოდ ადამიანური კაპიტალის გენერირების ინსტრუმენტს, არამედ ცოდნისა და ტექნოლოგიური პროგრესის გენერატორს. ფინეთი, ირლანდია და სამხრეთი კორეა წარმოადგენენ მაგალითებს, სადაც უნივერსიტეტები ინტეგრირებულნი არიან ეკონომიკურ პოლიტიკასა და სექტორულ სტრატეგიებში (OECD, 2020).

საქართველო კი R&D მიმართულებით ქვეყნის შიდა პროდუქტის მხოლოდ 0.3%-ს ხარჯავს, რაც საგრძნობლად ჩამორჩება OECD-ის ქვეყნების საშუალო მაჩვენებელს (2.7%) (UNESCO, 2022). უნივერსიტეტები საქართველოში კვლავ პერიფერიული პოზიციით არიან წარმოდგენილნი ინოვაციურ ეკოსისტემებში და პრაქტიკულად არ აქვთ ჩამოყალიბებული მდგრადი თანამშრომლობა ინდუსტრიულ სექტორებთან.

სტრატეგიული პასუხი მოითხოვს:

• უნივერსიტეტების ინსტიტუციური და კავშირების ფორმალიზაციას ეკონომიკურ კლასტერებთან (აგროტექნოლოგია, ჯანდაცვის ტექნოლოგიები, ფინანსური ტექნოლოგიები);

• კვლევისა და განვითარების ხელშეწყობას კონკურენტული საგრანტო მექანიზმებით;

• კერძო სექტორთან პარტნიორობის წამახალისებელ საგადასახადო და ფინანსურ ინსტრუმენტებს.

გარდა ამისა, უმაღლესი განათლება უნდა გახდეს რეგიონული ეკონომიკური ინტეგრაციის პლატფორმა. შავი ზღვის რეგიონის განვითარებაში მონაწილეობის და მეზობელ ქვეყნებთან — თურქეთთან, აზერბაიჯანთან, რუმინეთთან — ერთობლივ სამეცნიერო პროექტებში ჩართულობა მნიშვნელოვნად გაზრდის საქართველოს რეგიონულ წონასწორობას.

2. უნივერსიტეტები როგორც საერთაშორისო ჩართულობისა და რბილი ძალის მატარებლები

უმაღლესი განათლება თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობებში ერთ-ერთ მთავარ რბილი ძალის მექანიზმად იქცა. ისეთ პროგრამებს, როგორიცაა Erasmus+, Horizon Europe, Fulbright და ჩინეთის ,,ერთი სარტყელი - ერთი გზა" საგანმანათლებლო ქსელები, მნიშვნელოვანი როლი ენიჭებათ გლობალურ ნორმატიულ სტრუქტურებში ჩართულობისთვის.

საქართველოში ამ პოტენციალის გამოყენება კვლავ ფრაგმენტულია. საერთაშორისო პროგრამებში უნივერსიტეტების მონაწილეობა ძირითადად გაცვლით ხასიათს ატარებს და ნაკლებადაა მიმართული თემატურ კვლევით თანამშრომლობებზე, ან სტრატეგიულ მეცნიერებრივ პლატფორმებზე.

მოსალოდნელი სტრატეგიული ნაბიჯებია:

• საგარეო საქმეთა და განათლების სამინისტროების თანამშრომლობით აკადემიური დიპლომატიის ეროვნული პლატფორმის შექმნა;

• ორმაგი დიპლომის პროგრამებისა და კვლევითი კონსორციუმების ხელშეწყობა ენერგეტიკის დიპლომატიისა და ევროკავშირის სამართლის სფეროებში;

• ქართულმცოდნეობის ცენტრების მხარდაჭერა უცხოეთის წამყვან უნივერსიტეტებში;

• სტრატეგიული პარტნიორი ქვეყნების (ბალტიის, ცენტრალური აზიის, აღმოსავლეთ აზიის) უნივერსიტეტებთან ინსტიტუციური პარტნიორობის გაფართოება.

სინგაპურისა და ისრაელის გამოცდილება ცხადყოფს, რომ სტრატეგიული მანდატით მომუშავე უნივერსიტეტებს შეუძლიათ სახელმწიფოს გლობალურ პოზიციონირებაში გადამწყვეტი წვლილი შეიტანონ (Altbach & Salmi, 2011).

3. სახელმწიფოს ერთიანი სტრატეგიის მოდელი

საქართველოს მმართველობით სისტემაში კვლავ იგრძნობა სფეროების განცალკევება. განათლების, ეკონომიკისა და საგარეო ურთიერთობების ვერტიკალური დაყოფა ხელს უშლის პოლიტიკის ინტეგრაციას და სიმბიოზს. აუცილებელია იმგვარი მმართველობითი მოდელის შექმნა, სადაც უმაღლესი განათლება ერთდროულად ემსახურება ეროვნულ კონკურენტუნარიანობას, დიპლომატიას და დემოკრატიულ მმართველობას.

ეს მოიცავს:

• დიპლომების შინაარსის სტრატეგიულ სექტორებთან შერწყმას, როგორიცაა მწვანე ენერგეტიკა, ციფრული ტრანსფორმაცია და საზოგადოებრივი ჯანდაცვა;

• ინტერსექტორული დაფინანსების მექანიზმების შექმნას, სადაც ეკონომიკისა და საგარეო საქმეთა სამინისტროები თანადაფინანსებას უზრუნველყოფენ აკადემიური კონსორციუმებისთვის;

• უნივერსიტეტებში სტრატეგიული ანალიტიკის ლაბორატორიების დაფუძნებას, რომლებიც პარლამენტსა და პრემიერ-მინისტრის ოფისს მიაწვდიან პოლიტიკურად რელევანტურ კვლევებს.

ბალტიის ქვეყნების მაგალითი (ესტონეთი, ლიტვა) ცხადყოფს, რომ ასეთი მოდელი არა მხოლოდ გაზრდის ეროვნულ პროდუქტიულობას, არამედ საერთაშორისო პარტნიორებსაც იზიდავს სტრატეგიულად მნიშვნელოვან სფეროებში.

4. სტრატეგიული რეკომენდაციები: ინსტიტუციონალიზაციის საჭიროება

უმაღლესი განათლების სისტემის სახელმწიფოს სტრატეგიულ ჩარჩოში ინტეგრირებისთვის საჭიროა HEEDDS მოდელის (Higher Education for Economic and Diplomatic Development Strategy) დანერგვა, რომელსაც კოორდინაციას გაუწევს პრემიერ-მინისტრის ოფისი. აღნიშნული მოდელი გულისხმობს:

• სტრატეგიული აკადემიური პლატფორმების დაფინანსებას, რომლებიც ფოკუსირდებიან შავი ზღვის გეოპოლიტიკაზე, ციფრულ ტრანსფორმაციასა და ინოვაციურ დიპლომატიაზე;

• უნივერსიტეტების წახალისებას კერძო სექტორთან გრძელვადიანი პარტნიორობის დასამყარებლად;

• აკადემიური დიპლომატიის ეროვნული სტიპენდიის შექმნას, რომელიც განკუთვნილი იქნება ახალგაზრდა მკვლევრებისთვის საერთაშორისო ასპარეზზე ქვეყნის პოზიციონირებისთვის;

• ცოდნის უსაფრთხოებისა და ინტელექტუალური სუვერენიტეტის პრინციპების გაძლიერებას, მათ შორის საერთაშორისო ხელშეკრულებებში კვლევების დაფინანსების გამჭვირვალობისა და მონაცემებზე წვდომის მექანიზმების რეგულირებით.

დასკვნა: ეროვნული სტრატეგიის შეუცვლელი კომპონენტი

გლობალური ეკონომიკური და გეოპოლიტიკური არასტაბილურობის პირობებში, საქართველოს აღარ შეუძლია უმაღლესი განათლების სექტორის პერიფერიულად განხილვა. უნივერსიტეტები არ არიან მხოლოდ ცოდნის გადამცემები - ისინი არიან სახელმწიფოებრივი თვითმყოფადობის, ეკონომიკური თვითკმარობისა და საერთაშორისო ლეგიტიმაციის შემქმნელები.

საქართველოს სახელმწიფოებრივი მდგრადობა, გლობალურ ეკონომიკაში მისი კონკურენტუნარიანობა და საგარეო პოლიტიკური სანდოობა დამოკიდებულია იმაზე, თუ რამდენად ეფექტიანად იქნება უმაღლესი განათლება ინტეგრირებული ეროვნული განვითარების სტრატეგიაში.

ლიტერატურა

• Altbach, P. G., & Salmi, J. (რედ.). (2011). The Road to Academic Excellence: The Making of World-Class Research Universities. მსოფლიო ბანკის გამოცემები.

• Marginson, S. (2016). The Dream is Over: The Crisis of Clark Kerr’s California Idea of Higher Education. კალიფორნიის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

• OECD. (2020). Resourcing Higher Education: Challenges, Choices and Consequences. OECD Publishing.

• UNESCO. (2022). Global Investment in R&D: Fact Sheet. UNESCO Institute for Statistics.

• World Bank. (2023). Georgia Economic Update. მსოფლიო ბანკის ჯგუფი.

• Yang, R. (2020). China’s Internationalization