უმაღლესი განათლების გეოპოლიტიკა და ეროვნული სუვერენიტეტი: რატომ სჭირდება საქართველოს რეალპოლიტიკის სტრატეგია განათლებაში

ავტორები: ქეთევან ჯინჭარაძე, ზაზა რუხაძე

შესავალი: უმაღლესი განათლება როგორც სუვერენიტეტის ფრონტი

XXI საუკუნეში ცოდნა ნეიტრალური აღარ არის. უმაღლესი განათლება იქცა გლობალური დაპირისპირების არენად, სადაც მიმდინარეობს ღირებულებების ექსპორტი, იდენტობის მოდელირება და პოლიტიკურ-ნორმატიული დომინაციის დამკვიდრება. ჯოზეფ ნაიის „რბილი ძალის“ თეორიის კონტექსტში, უნივერსიტეტები აღარ არიან მხოლოდ აკადემიური დაწესებულებები - ისინი გახდნენ სახელმწიფოთა გეოპოლიტიკური ინსტრუმენტები.

საქართველოსთვის - როგორც მცირე და გეოპოლიტიკურად მოწყვლადი ქვეყნისთვის - ეს ტრანსფორმაცია მხოლოდ ადაპტაციას კი არა, არამედ სტრატეგიულ გადაფასებას მოითხოვს.

წინამდებარე ტექსტი წარმოადგენს კონსერვატიულ-რეალისტურ არგუმენტს: საქართველოს სჭირდება რეალპოლიტიკაზე დაფუძნებული განათლების სტრატეგია, რომელიც არ გამორიცხავს გლობალურ თანამშრომლობას, თუმცა მკაცრად ეფუძნება სახელმწიფო სუვერენიტეტს, კონსტიტუციურ პრინციპებს და ცივილიზაციურ თვითშეგნებას.

უნივერსიტეტები საქართველოში აღარ უნდა აღიქმებოდეს როგორც ნეიტრალური აკადემიური სივრცეები - ისინი უნდა იქცეს ეროვნული სახელმწიფოებრივი განვითარების ინსტრუმენტებად, რომლებიც თანაბრად არიან ჩართული ცოდნის წარმადობაში და ეროვნული ინტერესების დაცვაში.

1. უნივერსიტეტები როგორც ძალაუფლების ბერკეტები: გლობალური კონტექსტი

ცივი ომის შემდეგ უმაღლესი განათლება გახდა გლობალური ძალების რბილი ინტერვენციის ერთ-ერთი მთავარი საშუალება. ანგლო-ამერიკული მოდელების ექსპანსია აღმოსავლეთ ევროპასა და პოსტსაბჭოთა სივრცეში წარმოდგენილია როგორც „მოდერნიზაციის“ ნაწილი, თუმცა რეალურად იგი ხშირად ემსახურება დასავლური ღირებულებების, სამართლებრივი პარადიგმებისა და პოლიტიკურ-დემოკრატიული მოდელების ტრანსპლანტაციას (Rhoads & Torres, 2006).

საერთაშორისო პროგრამები - როგორიცაა Erasmus+, Fulbright, Horizon Europe - არა მხოლოდ აკადემიური მობილობის პლატფორმებია, არამედ ტრანსნაციონალური ღირებულებითი არქიტექტურების გამტარები (Marginson, 2011).

საქართველოში, სადაც საბჭოთა რეპრესიებმა სერიოზულად დააზიანა ინტელექტუალური მემკვიდრეობა, ამგვარი მოდელების უპირობო გადმოღება ზრდის აკადემიური დამოკიდებულების რისკს - მდგომარეობას, სადაც უნივერსიტეტები გარეგნულად თანამედროვეა, თუმცა შინაარსობრივად ვერ იცავენ ეროვნულ იდენტობას და ვერ იმკვიდრებენ დამოუკიდებელ ინტელექტუალურ პოზიციას (ბერიძე, 2021).

ამ ფონზე, ისეთი ქვეყნები, როგორიცაა საფრანგეთი და ჩინეთი, განავითარებენ მკაცრად დაცულ აკადემიურ სუვერენიტეტს - საფრანგეთში მეცნიერება კვლავ უმეტესად ფრანგულ ენაზე იწარმოება, ხოლო ჩინეთის უნივერსიტეტები კულტურულ ავტონომიას ინარჩუნებენ სახელმწიფო მანდატით. საქართველოსთვის ეს მაგალითებია, რომლებიც მიუთითებს, რომ გლობალიზაცია არ უნდა ნიშნავს ლოკალურობის უარყოფას.

2. საქართველოს მოწყვლადობა: განათლების გეოპოლიტიკური განზომილება

საქართველო მდებარეობს გეოპოლიტიკურად რთულ რეგიონში, სადაც კონკურენცია მიმდინარეობს როგორც სამხედრო, ასევე კულტურულ-საინფორმაციო დონეზე. ამ გარემოში განათლების სისტემა იქცა ზეწოლისა და გავლენის არხად.

უცხოური დონორების, რეიტინგული ორგანიზაციების და აკრედიტაციის სისტემების გავლენა ხშირად განსაზღვრავს სასწავლო გეგმებს, უნივერსიტეტის მმართველობის სტრუქტურებს და წარმატების საზომებს. ბოლონიის პროცესი, მიუხედავად მობილობის ხელშეწყობისა, თან მოაქვს სტანდარტიზაციის წნეხი, რომელიც ნაკლებად ითვალისწინებს ადგილობრივ საჭიროებებსა და კონტექსტებს.

მაგალითად, ხარისხის უზრუნველყოფის ევროპული სტანდარტების მექანიკური იმპორტირება საქართველოში არ იძლევა შინაარსობრივი გაუმჯობესების გარანტიას-იგი ხშირად ამცირებს უნივერსიტეტებს ინტელექტუალური კრეატიულობის სივრცედ და აქცევს მათ ადმინისტრაციულ-ბიუროკრატიულ ერთეულებად.

განასხვავებით ესტონეთისგან, რომელმაც განათლების რეფორმა დააკავშირა ციფრული სუვერენიტეტის სტრატეგიასთან, ან თურქეთისგან, რომელმაც ინტერნაციონალიზაციის პროცესში გაატარა სელექციური პოლიტიკა ეროვნული ინტერესების გათვალისწინებით, საქართველოში არ არსებობს მკაფიოდ არტიკულირებული განათლების დოქტრინა, რომელიც ხელს შეუწყობდა სტრატეგიული მიმართულებების შენარჩუნებას.

3. რეალპოლიტიკის საჭიროება უმაღლეს განათლებაში: სტრატეგიული ხედვა

რეალპოლიტიკა, განსხვავებით გავრცელებული მოსაზრებებისა, არ არის ცინიზმზე დაფუძნებული ოპორტუნიზმი. იგი წარმოადგენს პასუხისმგებლიანი და პრაგმატული სახელმწიფოებრივობის საფუძველს, რომელიც ითვალისწინებს ძალთა ბალანსს, ეროვნულ ინტერესებსა და თვითგადარჩენის საჭიროებას.

საქართველოსთვის ეს ნიშნავს ისეთი განათლების სისტემის შექმნას, რომელიც:

• გავლენისგან მდგრადია,

• კონტექსტზე მორგებული,

• და სუვერენული ორიენტაციის მქონეა.

სამი სტრატეგიული მიმართულება:

1. კრიტიკული ცოდნის ეკოსისტემები:

   უნივერსიტეტებმა უნდა უზრუნველყონ საქართველოს ისტორიის, კონსტიტუციის და ფილოსოფიური მემკვიდრეობის ინტეგრაცია საბაზო სასწავლო გეგმებში. ეს შეიძლება აისახოს ისრაელის მოდელის მიხედვით, სადაც უმაღლესი განათლება მჭიდროდ არის დაკავშირებული ეროვნულ თვითშეგნებასთან და ტექნოლოგიურ დამოუკიდებლობასთან (Avnon, 2020).

2. ელიტური ინსტიტუციების ჩამოყალიბება:

   საქართველოს უნდა გააჩნდეს ერთ-ერთი ან რამდენიმე სტრატეგიული უნივერსიტეტი, რომელიც ფოკუსირებული იქნება მმართველობაზე, რეგიონულ დიპლომატიაზე, ციფრულ უსაფრთხოებაზე და ინოვაციაზე. მსგავსი მაგალითია სინგაპურის ეროვნული უნივერსიტეტი, რომელიც ეროვნული განვითარების პრიორიტეტებს ემსახურება.

3. გაფილტრული ინტერნაციონალიზაცია:

   გლობალურ აკადემიურ სივრცესთან ურთიერთობა უნდა იყოს სელექციური და სუვერენიტეტის შემრაცხველი. უნგრეთის მოდელი, რომელიც უცხოურ უნივერსიტეტებთან თანამშრომლობას აფასებს ეროვნული ინტერესების პრიზმაში, წარმოადგენს საქართველოსთვის მისაბაძ მაგალითად (Patai, 2020).

4. ინსტიტუციური რეალიზაცია: რეალპოლიტიკის მოდელის გამოყენება პრაქტიკაში

სტრატეგიული ხედვის პრაქტიკაში გადმოსატანად აუცილებელია სისტემური ცვლილებები მმართველობაში, დაგეგმვასა და ინსტიტუციურ მართვაში. გთავაზობთ კონკრეტულ ნაბიჯებს:

• სუვერენული სასწავლო პროგრამების განვითარების კომისია:

  შექმნილი უნდა იყოს სახელმწიფო ორგანო, რომელიც მოამზადებს საბაზო კურსებს საქართველოს ისტორიის, კონსტიტუციის და ფილოსოფიის მიმართულებით. აღნიშნული კურსები გახდება სავალდებულო ყველა უმაღლეს სასწავლებელში.

• ცოდნის უსაფრთხოების ინფრასტრუქტურა:

  სასწავლო და კვლევითი მონაცემების, ინტელექტუალური საკუთრებისა და სტრატეგიული კვლევების დაცვისთვის უნდა ჩამოყალიბდეს სტანდარტები, რომლებიც დაეფუძნება კიბერუსაფრთხოების პრინციპებს. ესტონეთის მაგალითი შეიძლება გამოყენებულ იქნას როგორც ეფექტური მოდელი.

• უცხოური პარტნიორობების გადახედვა სუვერენიტეტის კუთხით:

  საერთაშორისო უნივერსიტეტებთან შეთანხმებები უნდა დაექვემდებაროს სუვერენიტეტის აუდიტს, რათა დადგინდეს მათი შესაბამისობა ეროვნულ სტრატეგიულ პრიორიტეტებთან.

• სტრატეგიული კვლევითი ინსტიტუტების დაფუძნება:

  სახელმწიფომ უნდა შექმნას პოლიტიკისთვის მორგებული ინსტიტუტები შავი ზღვის უსაფრთხოების, რეგიონული დიპლომატიისა და კონსტიტუციური განვითარების საკითხებზე, რომლებიც ხელს შეუწყობენ ინტელექტუალური ხელმძღვანელობის კონსოლიდაციას.

დასკვნა: პასიური მიმბაძველობიდან სტრატეგიულ სუვერენიტეტამდე

საერთაშორისო საგანმანათლებლო სისტემები მოქმედებენ ასიმეტრიული გავლენის პრინციპით. საქართველო ვეღარ შეძლებს მხოლოდ მიმღები როლის შესრულებას ან მოდელების გადმოღებას უცხოური ნორმების საფუძველზე.

რეალპოლიტიკაზე დაფუძნებული განათლების სტრატეგია არ ნიშნავს იზოლაციას -იგი ნიშნავს სტრატეგიულ ჩართულობას, რომელიც იცავს ეროვნულ ღირებულებებს და ავითარებს ინტელექტუალურ სიძლიერეს.

ქართული უნივერსიტეტები უნდა დაუბრუნდნენ თავიანთ ისტორიულ ფუნქციას -იყვნენ სახელმწიფოს ინტელექტუალური საყრდენები, ლიდერების მომზადების სივრცეები და ცივილიზაციის მემკვიდრეობის დამცველები.

ლიტერატურა

• Avnon, D. (2020). Democracy and the Political in Israeli Higher Education. Israel Affairs, 26(1), 101–118.

• Beridze, T. (2021). Academic Dependency in Post-Soviet Georgia. Caucasus Journal of Social Sciences.

• Marginson, S. (2011). Higher Education and Global Public Goods. Higher Education Quarterly, 65(4), 411–433.

• Patai, R. (2020). Cultural Sovereignty and Higher Education in Hungary. Journal of National Policy, 5(2), 78–95.

• Rhoads, R. A., & Torres, C. A. (2006). The University, State, and Market: The Political Economy of Globalization in the Americas. Stanford University Press.

• Tan, J. (2019). Strategic Education Planning in Singapore. Asia Pacific Journal of Education, 39(2), 127–144.