უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა: სოციალური თანასწორობა თუ ხარისხის კომპრომისი?

ავტორები: ქეთევან ჯინჭარაძე, იზო კაპანაძე, ზაზა რუხაძე

თანამედროვე მსოფლიოში უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა ერთ-ერთი ყველაზე აქტუალური და წინააღმდეგობრივი თემაა, რომელიც მრავლისმომცველ სოციალურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ განზომილებებს აერთიანებს. ამ საკითხის სიღრმისეული ანალიზი მოითხოვს როგორც განათლების ხარისხის შენარჩუნების, ისე სოციალური სამართლიანობის პრინციპების გათვალისწინებას (Altbach, Reisberg & Rumbley, 2019).

უმაღლესი განათლება და სოციალური თანასწორობა

უმაღლესი განათლება მრავალ ქვეყანაში აღიქმება როგორც „სოციალური ლიფტი“ — მექანიზმი, რომელიც სოციალურად დაუცველ ჯგუფებს აძლევს შესაძლებლობას, შეცვალონ თავიანთი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობა. UNESCO-ს შეფასებით, განათლების ხელმისაწვდომობა მჭიდროდ არის დაკავშირებული ეკონომიკური და სოციალური უთანასწორობის შემცირებასთან (UNESCO, 2020).

თუმცა, პრაქტიკა აჩვენებს, რომ ისეთი ფაქტორები, როგორიცაა ოჯახური შემოსავალი, გეოგრაფიული მდებარეობა და ეთნიკური კუთვნილება, მნიშვნელოვან ბარიერებს ქმნის უმაღლესი განათლების მიღებისთვის. OECD-ს კვლევებით დასტურდება, რომ დაბალი შემოსავლის მქონე ოჯახებში გაზრდილი ახალგაზრდებისათვის უმაღლესი განათლების მიღების შანსები მნიშვნელოვნად დაბალია (OECD, 2021). საქართველო, როგორც განვითარებადი ქვეყანა, ამ პრობლემას მკვეთრად გამოხატული ფორმით აწყდება.

ხარისხი ხელმისაწვდომობის წინააღმდეგ?

უმაღლესი განათლების მასობრივი გახსნა ხშირად დაკავშირებულია ხარისხის შემცირების რისკთან. სტუდენტთა რაოდენობის სწრაფმა ზრდამ, რესურსების გარეშე, შესაძლოა გამოიწვიოს აკადემიური სტანდარტების erosion. განათლების ხარისხის შენარჩუნება მოითხოვს მიზანმიმართულ ინფრასტრუქტურულ ინვესტიციებს, აკადემიური პერსონალის პროფესიულ განვითარებას და გამჭვირვალე მმართველობით მექანიზმებს (Trow, 2006).

სკანდინავიური ქვეყნების მაგალითი აჩვენებს, რომ შესაძლებელია ამ ბალანსის მიღწევა. ნორვეგია, შვედეთი და ფინეთი ახერხებენ განათლების ფართო ხელმისაწვდომობასა და მაღალი ხარისხის შენარჩუნებას ერთდროულად — ძლიერი სოციალური პოლიტიკისა და განათლებისადმი სისტემური მიდგომის წყალობით (Marginson, 2016).

მეორეს მხრივ, ისეთ ქვეყნებში, როგორიცაა აშშ და დიდი ბრიტანეთი, მაღალი ხარისხის უმაღლესი განათლება ხშირად დაკავშირებულია მაღალი სწავლის საფასურთან, რაც მნიშვნელოვან ბარიერებს უქმნის დაბალი შემოსავლის მქონე სტუდენტებს (Callender & Jackson, 2018).

სოციალური თანასწორობის მხარდამჭერი პოლიტიკა

განათლებაში სოციალური თანასწორობის მიღწევა მოითხოვს კომპლექსურ სოციალურ პოლიტიკას, რომელიც მოიცავს როგორც პირდაპირ ფინანსურ მხარდაჭერას (სტიპენდიები, გრანტები), ისე არაპირდაპირ სტრატეგიებს: სოციალური სტაბილურობის უზრუნველყოფას, რეგიონული უთანასწორობის შემცირებას და სტუდენტების ფსიქო-სოციალურ დახმარებას.

გერმანიის მაგალითი ცხადყოფს, რომ სისტემური სოციალური პოლიტიკა შეიძლება იყოს უნივერსალური განათლების ხარისხის გარანტი. უფასო განათლების მოდელები — როგორიცაა გერმანიაში, ნორვეგიასა და შვედეთში — სახელმწიფო ფინანსური მხარდაჭერის გზით უზრუნველყოფენ სტუდენტებისთვის თანაბარ შესაძლებლობებს და სოციალური მობილობის ხელშეწყობას (Teichler, 2018).

გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია სტიპენდიებისა და მიზნობრივი პროგრამების განვითარება. მაგალითად, აშშ-ში მოქმედი Pell Grant სისტემა მნიშვნელოვან როლს ასრულებს იმ სტუდენტებისთვის, რომლებსაც განათლებაზე ხელმისაწვდომობა სხვაგვარად არ ექნებოდათ (Dynarski & Scott-Clayton, 2013).

საქართველოს გამოწვევები და პერსპექტივები

საქართველოში უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობის კუთხით ბოლო ათწლეულში პროგრესი აღინიშნება. სახელმწიფო გრანტებისა და სტიპენდიების სისტემამ ნაწილობრივ შეამცირა სოციალური ბარიერები. თუმცა, კვლავ არსებობს მრავალი გამოწვევა: ინფრასტრუქტურული ჩამორჩენა, აკადემიური პერსონალის განვითარების ნაკლებობა და ხარისხის მონიტორინგის სუსტი მექანიზმები (საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის სამინისტრო, 2021).

გზის გაგრძელება მოითხოვს შემდეგ ნაბიჯებს:

• სოციალური და რეგიონული პროგრამების გაფართოება;

• სასწავლო ინფრასტრუქტურის თანმიმდევრული განვითარება;

• აკადემიური პერსონალის გადამზადებისა და კარიერული განვითარების პროგრამები;

• ხარისხის კონტროლის ეფექტიანი და დამოუკიდებელი სტრუქტურების ჩამოყალიბება.

დასკვნა

უმაღლესი განათლების ხელმისაწვდომობა და ხარისხი არ უნდა განიხილებოდეს როგორც ურთიერთგამომრიცხავი მიზნები. მათი დაბალანსება შესაძლებელია კომპლექსური და თანმიმდევრული სახელმწიფო პოლიტიკის მეშვეობით. საერთაშორისო გამოცდილება ცხადყოფს, რომ იქ, სადაც განათლების პოლიტიკა სტრატეგიულად არის გაწერილი და მართული, შესაძლებელი ხდება როგორც სოციალური თანასწორობის უზრუნველყოფა, ისე ხარისხის შენარჩუნება.

წყაროები

1. ალტბახი, ფ. მ., რაისბერგი, ლ. და რამბლი, ლ. (2019). გლობალური პერსპექტივები უმაღლესი განათლების შესახებ. UNESCO Publishing.

2. UNESCO (2020). Education for Inclusive and Equitable Societies. გაეროს განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაცია. ხელმისაწვდომია: https://www.unesco.org

3. OECD (2021). Education at a Glance 2021: OECD Indicators. ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია. ხელმისაწვდომია: https://www.oecd.org

4. ტროუ, მ. (2006). From Elite to Mass to Universal Access: A Comparative Perspective. აშშ: კალიფორნიის უნივერსიტეტი, ბერკლი.

5. მარჯინსონი, ს. (2016). The Dream is Over: The Crisis of Clark Kerr’s California Idea of Higher Education. University of California Press.

6. კალენდერი, კლ. და ჯექსონი, ჯ. (2018). Paying for Higher Education: The Contribution of Student Loans to the Cost Barrier. Social Policy & Administration, 52(1), 197–214.

7. ტაიხლერი, ულრიხი. (2018). Higher Education and the World of Work: Conceptual Frameworks, Comparative Perspectives, Empirical Findings. Springer.

8. დაინარსკი, ს. და სკოტ-კლაიტონი, ჯ. (2013). Financial Aid Policy: Lessons from Research. Future of Children, 23(1), 67–91.

9. საქართველოს განათლების, მეცნიერების, კულტურისა და სპორტის სამინისტრო (2021). განათლების განვითარების სახელმწიფო სტრატეგია 2021–2025. თბილისი.